OINSÁ KARIK….

#fiksaun #proza #tetun #loronmundiallauzatabaku

Ring..ring..ring..ring…

Nato ninia matan fukun rua hamriik kedas wainhira hateke telfone belar marka Samsung lian no book-an nakdedar iha meja leten. Nia la foti kedas telfone atu hatan maibé kontinua tur hasoru komputadór. Nia liman fuan sira bidu ba mai iha tekla komputadór leten. Dokumentu aprezentasaun ba diretór jerál ne’ebé nia prepara ne’e tenki prontu ona iha minutu tolunulu nia laran.

Ring..Ring..ring..ring…

Ba dala ida ne’e, Nato para dere letra sira iha tekla.

‘Haloo amá…Boatarde. Halo nusa!?!…… Hodi bainhira?….. Agora oinsá ona??… Figuraun pah!!!……Loos ona. Hanesan ne’e lai. Haruka Nita hein ho lai. Ha’u sei serbisu hela, orsida mak ha’u telfone fali.’

Klik. Telfone taka. Nato hateke ekraan komputadór ho hakfodak. Falta slide ida atu remata. Kinta ohin iha Dili ne’e sai fali hanesan loron ida be todan.

Liu minutu haat-nulu hanesan ne’e mak nia konsege entrega aprezentasaun ne’e ba ninia diretor jeral ne’ebé hare’e dokumentu iha ekraan komputador ho oin hamnasa.

‘Nato, ha’u sente aban o mak aprezenta de’it ona. O serbisu kleur ona iha programa ida-ne’e. O mak xefi programa tan tiha o lakohi fali aprezenta buat ne’e? Ne’e oportunidade ba o anó. O iha poténsia sai diretór nasional mak ne’e.’ Diretór jeral baibain bolu DJ Arlindo ne’e hateke Nato ho doko-ulun tan la komprende.

Nato hateke ba DJ Arlindo ho oin husu sadia nian no esplika ninia razaun tansá nia labele tuir iha enkontru aban.

****

Meudia tuku tolu, Nato to’o iha nia inan-aman nia uma iha Baucau. Uma bloku kor-sinzentu ne’e matak malirin hakmatek maibé sente mamuk loos. Troka hotu tiha Nato sai mai uma-baranda no estika ninia liman ho ain. Nia mos hakruuk no hateke sa’e kaer kanotak see ba karuk no loos. Tuur kuaze oras haat iha bis laran ho estrada aat tamba rekonstrusaun husi Hera to’o Baucau halo nia ruin sira atu tohar de’it ona.

Senti diak uituan, nia tama fali uma laran no o hola-fatin husi meza-haan-fatin hateke hahán ne’ebe pronto ona iha ne’eba. Etu mutin, kangku fila, aimanas-ledu ho ikan-sardina sona. Nato nia inan Ama-Rita tuur husi meza sorin hateke metin nia oan-mane.

‘Haan ona.’ Ama-Rita hateten loke sira nia dadalia.

‘Ama han ona ka seidauk?’ Nato husu fali hodi suru dadauk etu ba bikan laran be hatuur pronto ona iha nia oin.

‘Ha’u ohin kedas haan ona. Modo hanesan ne’e de’it. Sorte ohin ema faan netik ikan-sardina iha merkadu. Ohin dadeer tuun mai husi ospital mak hetan ne’e.’

Nato rona de’it ho nonook no haan dadauk. Nia inan sempre preokupa karik nia sei la gosta modo simples ida-ne’e. Afinal nia hakarak hateten nia inan katak hahán ne’ebe nia inan tein sempre furak iha nia nanál. Nia sente moe nia inan halo nia hanesan kliente iha restaurante boot ne’ebe gosta kuriji aihaan. Nato sente nia la merese nia inan estima nia hanesan ne’e.

‘Apá diak uituan ka?’

‘Eeeh.. Nato. Iha ne’ebé fali, nia dada iis boot iis kiik. Kalan-kalan nia mak hanesan ne’e de’it. Seidauk tan ho Mear. Hakilar. Tanis. Halo ita toba ladiak. Ha’u sah baruk tiha de’it hare’e ema hanesan ne’e. Mate sah mate tiha de’it bá. Sei moris halo ita faligadu la hotu rai.’

Hahan nisik kedas Nato nia kakorik rona rona nia inan mura-mura hanesan ne’e. Ne’e laos premeira vez ba sira. Amenta ida-ne’e, nia aman baixa ona ba dala sanulu-resin lima desde nia hahú serbisu iha Dili tinan lima liu ba. Hafoin deskansa tiha uituan mak Nato sai husi nia uma no sa’e mikrolet atu ba Ospital Rejional Baucau.

To’o iha ospital, nia husu enfermeira atu buka nia aman nia naran iha lirvu rejistu.

‘Sala Internamentu, Kuartu B.’ Enfermeira ne’e hatan no Nato fo obrigadu hodi husik hela fatin ne’e hakat dadauk ba odamatan boot no buka sala internamentu.

Hafoin minutu balun, Nato to’o iha sala internamentu. Iha ne’ebá nia hateke hetan nia aman, Apa-Tomas toba sadere hela ba sumasu iha kama-ulun ho oin kamutis maibé dadalia uituan ho hamnasa ba nia maluk katuas ida ne’ebé mos baixa hela iha nia sorin. Nia feton Nita mak tuur iha kama ain hodi hein nia aman.

‘Botarde apá.’ Nato hase’e ho lian malirin.

‘Boatarde anó. Foin to’o ka?’ Apa-Tomas hateke lsuk nia oan-mane no husu fali nia oan ho lian maran. Nia la barani hateke ba Nato nia matan laran.

‘Apá diak uituan ona?’

‘Eeeh ano. Maka hanesan ne’e de’it.’

Nita hateke nia maun ho oin deskontente. Nato sente nia fuan hanesan ema kuu makaas wainhira hateke Nita nia oin be la kontente ne’e. Loloos, Nita ohin sai ona estudante universitáriu iha Dili maibé tamba laiha ema atu taumatan ba sira-nia inan-aman nune’e desde tinan kotuk Nita labele kontinua ninia estudu iha Dili no hela de’it iha uma. Nato hanoin hetan iha semana ida liubá Nita telfone katak nia hakarak tinan ida-ne’e atu kontinua nia estudu iha Dili. Sira rua haksesuk-malu iha telfone tan de’it la hetan solusaun kona-ba oinsá karik Nita mai eskola iha Dili sé mak sei ajuda nia inan-aman. Sá tan agora nia aman baixa tan iha ospital.

‘Maun Nato, apa foin suhas tiha ona. Tiu sorin ne’e apá nia kolega uluk sira sei klosan. Tiu mos moras pulmaun hotu. Sira rua apá moras hanesan.’ Nita hateten hodi fera atmósferu malirin entre nia maun no nia aman nia leet.

‘Halo nusa mak moras la hanesan? Uluk hemu ho fuma sira nain-rua mak kaer hotu ne’e…’ Nato tama ho oin hateke nia aman ho matan sorin be kroat. Apa-Tomas ho nia kolega hamnasa hahaek tiha.

Doutor tama mai halo kontrola ba moras sira. Nato no Nita sai mai tuur iha kadeira besi koridór ospital nian.

‘Maun Nato… ha’u hare’e apá la aguenta. Apá terus loos maun. To’o bainhira mak apá hanesan ne’e bebeik? Ema moras mai ospitál par diak. Apá lae. Nia hetok amenta moras tan de’it maun.’ Nita hateten ho oin boot no tau liman ba nia hirus matan. Nato rona protesta ida-ne’e ho hakruuk. Nia mak iha Nita nia fatin mos dalaruma nia sei la agueenta mos.

‘Nita… ha’u komprende. Be ita atu halo nusa? Apá nia moras ne’e mak hanesan ropa be ita bele kolu karik ita kolu tiha ona sah. Sé mak lakohi atu hare’e nia inan-aman isin-diak nafatin to’o idade ferik-katuas?’

‘Maun, ..sorte o serbisu tiha iha Dili no mai iha fin-de-semana de’it. O mak iha ne’e ha’u lahatene o aguenta ka lae? Ha’u ulun moras rona mama kalan loron murmura ba apá. Iha fali kalan apa mak halerik tanis tamba moras halo ami toba ladiak. Tansá mak apá tenki terus nune’e maun?’

Koalia tiha nune’e Nita tuur ho liman taka tomak oin atu tahan nia matan been ne’ebé atu monu sala-sala. feton ho naan ne’e monok hikas tiha.

‘Maun Nato.. Se hanesan ne’e bebeik bainhira mak ha’u ba eskola? Ha’u kala lalika eskola de’it ona.’

Nato hateke Nita nia nia oin maus ne’e ho laran-ki’i.

‘Nita, keta hateten hanesan ne’e. O sei kontinua eskola. Ha’u garante ida-ne’e sah. O kalma de’it. Hein tan de’it to’o apá diak loloos.’

Nato konvense nia feton be matan mean hela. Maski koalia hanesan ne’e, Nato rasik senti nia fuan rahun hare’e nia feton la konsege kontinua eskola hanesan nia. Afinal ho ninia serbisu oras ne’e, nia pronto loos atu apoiu nia feton ba eskola. Karik nia tenki husu nia feton atu eskola de’it ona iha koléjiu ida iha Baucau konaba formasaun hanorin nian maski nia feton ne’e interese loos hakarak estuda enjinaria iha politékniku iha Dili.

Nato hateke odamatan sala internamentu ne’e ho fuan moras. Iha nia laran nia imajina oinsá karik nia aman diak de’it to’o ohin loron. Nia aman foin halo idade lima-nulu-resin-ualu maibé fraku ona hanesan ema idade ualu-nulu tan de’it moras komplikasaun fuan, azma no tensaun ne’ebé ataka nia nudar rezultadu husi fuma no hemu makaas wainhira isin sei foinsa’e. Alende ne’e mos, desde sira nia maun boot ida mate no sira nia biin ida ba hola-mane dook, Nato kiik sempre hare’e hetan nia aman ne’e hahu amenta fuma, sempre hemu tua, iha loraik ba futu-manu, no iha kalan badinas haksesuk malun to’o dalaruma baku nia inan.

Ah, ‘oinsa karik’ mak sai hanesan liafuan murak be nakonu ho fantazia furak maibe mos esperansa falsu oioin. Tuur iha koridor Nato hanoin dadauk ninia versaun ‘oinsá karik’ ne’e.

Oinsá karik uluk nia aman ne’e laos fuma-teen be fuma sigaru masu-ida loro-loron?

Oinsá karik uluk nia aman ne’e laos ema ne’ebé gosta hemu tua to’o lanu mak para?

Oinsá karik uluk nia aman ne’e hatene jere nia moris uma-kain?

Oinsá karik uluk nia maun la mate?

Oinsá karik nia biin boot la hola mane dook?

Oinsá karik nia feton Nita oras ne’e eskola ona iha Díli?

Oinsá karik nia ohin nia rasik la foti lisensa mai Baucau maibé hela iha Dili hodi tuir enkontru ho ministru saúde no aprezenta aprezentasaun husi programa ne’ebé nia kaer durante ne’e?

Oinsá karik hirak ne’e hetok halo nia ulun no fuan moras liutan. Buat hotu akontese tiha ona. Oinsá nia bele muda fali pasadu?

Hanoin kona-ba ninia aprezentasaun, nia imajina oinsá DJ Arlindo kala oras ne’e foin remata aprezentasaun ne’ebé nia prepara kolen-kolen loos horisseik no hotu tiha DJ dadalia hela ho ministru no ajénsia internasionál sira ne’ebé interese atu fo apoiu ba sira nia ministériu, liu-liu ba programa ne’ebé Nato kaer. Programa Prevensaun Risku Fuma Tabaku (PPRFT).

Hanoin programa ne’e nia naran halo Nato hamnasa makili tiha hodi basa rentos. Nia sente komiku katak nia tinan hirak ne’e nia konta serbisu mate an loos ba programa prevensaun risku fuma tabaku maibé iha ne’e nia aman rasik mak kona moras todan baixa hela tan impaktu husi fuma tabaku makaas desde sei klosan. Tan ida ne’e mak Nato la gosta fuma no nia mos la gosta hare’e ema fuma no hatudu estilus hanesan fuma ne’e ne’e buat diak liu hotu iha mundu. Maibé ne’e fila-fali ba ema ida-idak nia konsiénsia. Sé mak bele kontrolo ema ida-idak nia konsiénsia?

Ah.. karik ema sira ne’e mak hare’e oinsá nia aman nia terus dadaun ne’e no oinsá ida-ne’e afeta mos membru família sira seluk nia moris. Oinsá gostu fuma nian husi sigaru lolon ida be sira fuma bebeik wainhira sei klosan ne’e bou hamutuk ninia venenu hodi sai fali hanesan anar lakan moris be tunu sira nia pulmaun no orgaun sira seluk ho neneik maibe bebeik. Buat ne’e sei hatudu ninia rezultadu wainhira sira tama idade katuas-ferik. Mosu ho komplikasaun pulmaun, azma, fuan, tensaun dalaruma mos kankru be kahur malu sai ida de’it.

Nato hanoin kona nia inan iha uma be dalaruma muramura mesak hela iha dapur laran hein sira nain tolu. Nia feton Nita be la kontinua eskola. Lahatene tansá, Nato hahú sente katak buat hotu ne’ebé nia halo durante ne’e saugate de’it.

Dili, 31 Maio 2018